Doğrulama Etiği: Tarafsızlık, Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik

Doğruluk kontrolü yalnızca teknik bir analiz değil, aynı zamanda güçlü bir etik duruş gerektirir. Bir içeriğin doğru ya da yanlış olduğuna karar vermek; yalnızca veriye değil, aynı zamanda etik ilkelere bağlı bir sorumluluk sürecidir. Tarafsızlık, şeffaflık ve hesap verebilirlik bu sürecin temelini oluşturur. Peki bu ilkeler ne anlama gelir ve neden bu kadar önemlidir?

1. Tarafsızlık: Kimin Söylediğine Değil, Ne Söylediğine Bakmak

Doğrulama çalışmalarının en temel etik ilkesi tarafsızlıktır. Bir iddianın kimin tarafından söylendiği değil, içeriğin gerçeklik değeri esas alınır.

📌 Tarafsızlık, “her görüşe eşit yer vermek” değildir. Gerçekliğe dayanmayan iddialara yer vermemek, gazeteciliğin bir gereğidir.
🔍 First Draft News bunu “dengeli yaklaşım yerine hakikate dayalı yaklaşım” olarak tanımlar.

Doğruluk kontrolü yapan kişi veya kurumlar:

Siyasi ya da ideolojik taraflara angaje olmamalı
Kararlarını yalnızca doğrulanabilir verilere dayandırmalı
Ele aldıkları iddialarda seçim yaparken adil ve kriterlere bağlı olmalı

💬 Craig Silverman: “Tarafsızlık, doğruluk kontrolcüsünün itibarıdır. Kaybedildiğinde, doğruluğun kendisi bile ikna edici olmaktan çıkar.” (Verification Handbook, 2014)

2. Şeffaflık: Kaynağını Açıkla, Yöntemini Göster

Doğruluk kontrolünde şeffaflık, hem kullanılan kaynakların hem de analitik sürecin okuyucuya açıkça sunulması anlamına gelir.

IFCN’nin Kod İlkeleri’ne göre, doğruluk kontrolü yapan kuruluşlar şu noktalarda şeffaf olmalıdır:

Kaynaklar (veritabanı, röportaj, istatistik) açıkça belirtilmeli
Analizin hangi araçlarla ve hangi yöntemle yapıldığı anlatılmalı
Herhangi bir hata tespit edildiğinde hızlıca düzeltme yapılmalı

🔍 IFCN Code of Principles, şeffaflığı bir kuruluşun topluma karşı güven inşa etme mekanizması olarak görür.

📌 Örnek: Dogrula.org, her analizinde kaynak linklerini paylaşır ve hangi yöntemle doğrulama yapıldığını belirtir. Bu, kullanıcıya içeriği sorgulama imkânı tanır.

3. Hesap Verebilirlik: Hatalar Saklanmaz, Düzeltilir

Hiçbir doğruluk kontrolü mükemmel değildir. Ancak önemli olan hata yapmamak değil, hata karşısında sorumluluk almaktır. Bu noktada devreye “hesap verebilirlik” ilkesi girer.

Bu ilke şunları içerir:

Kullanıcılara yanlış ya da güncel olmayan bilgi sunulduğunda düzeltme yayınlamak
Hataların neden kaynaklandığını açıkça açıklamak
Kullanıcı geri bildirimlerine açık olmak
Dış denetim mekanizmalarına açık bir yapıda çalışmak

💬 Poynter Institute: “Şeffaflık, hesap verebilirliğin zeminidir. Okuyucuya dürüstlük, doğruluğun da garantisidir.”

Doğruluk kontrolü kuruluşları genellikle düzeltme politikalarını resmi olarak internet sitelerinde yayımlar. Bu politika, kullanıcıya güven verir ve kurumsal etik duruşu gösterir.

4. Etik Olmadan Gerçek Değersizleşir

Doğrulama süreci yalnızca bilgi temizliği değil, aynı zamanda demokratik bir sorumluluktur. Tarafsızlık, şeffaflık ve hesap verebilirlik ilkeleri olmadan yapılan bir doğrulama, kamuoyunu aydınlatmak yerine yönlendirme riski taşır.

Etik değerler şunları sağlar: